Το περιστατικό με το υπέρμικρο διήγημα του Hemingway μπορεί να δημιουργήσει μια τεράστια παρεξήγηση: Δηλαδή, θα ρωτήσει εύλογα κανείς, τα κείμενα του κλάδου της «νανο-φιλολογίας» οφείλουν απλά να παραμένουν σε μέγεθος βακτηρίου και τόσο μόνο φτάνει; Η απάντηση είναι ένα ξεκάθαρο, βροντερό ΟΧΙ! Το “For Sale: Baby Shoes, Never Worn”, που παραθέσαμε στο προηγούμενο άρθρο, δεν πρόκειται μονάχα για λίγες λέξεις πεταμένες στο χαρτί. Αποτελεί από μόνο του μια πλήρη ιστορία! Έχει αρχή, μέση, τέλος. Έχει παρελθόν -ίσως πολλών ετών: η γεμάτη ελπίδες, θλιβερή ιστορία της μητέρας, ας πούμε-, έχει πιθανόν και μέλλον. Έχει γεγονότα, αισθήματα, δράση, ανατροπές, κορυφώσεις, ολοκλήρωση. Έχει…
Εντάξει, ας μη συνεχίσουμε άλλο με τις ανοησίες: Φυσικά και δεν έχει τίποτε από όλα αυτά! Όμως τα ΥΠΟΝΟΕΙ… Τα πάντα βρίσκονται επιμελώς κρυμμένα πίσω από τούτες τις ελάχιστες -όχι και τόσο λογοτεχνικές, οφείλουμε να σχολιάσουμε- λέξεις, μπορεί σε κάποια διηγήματα ακόμη και πίσω από ένα αθώο κόμμα (θα δούμε στη συνέχεια μια τέτοια περίπτωση), πίσω από μια τελεία – ή και στην έλλειψη όλων αυτών. Κυρίως στην έλλειψη βεβαίως. Τα πάντα λείπουν. Και τα πάντα εννοούνται. Ο αναγνώστης, όταν συναντά ένα έργο «μικρομυθοπλασίας», δεν έχει την πολυτέλεια να λειτουργήσει ως ένας συνηθισμένος αναγνώστης. Δε δικαιούται μια εύκολη απόλαυση∙ δεν αναπαύεται. Αντίθετα, ανασκουμπώνεται, συν- και ανα-δημιουργεί το έργο, έρχεται στην οπτική γωνία του συγγραφέα, καθώς και των αμέτρητων αναγνωστών με τους οποίους συζητά και ανταλλάσσει απόψεις∙ ψάχνει το παρελθόν της μυθιστορηματικής αλλά και των πραγματικών ιστοριών τις οποίες εμπεριέχει το διήγημα∙ μαντεύει το μέλλον. Γίνεται ο ίδιος τα πάντα για τούτο το μικρότατο, αθώο βρέφος. Αλλά ας δώσουμε στο σημείο αυτό ακόμη ένα παράδειγμα, που θα κάνει την προηγούμενη ανάλυση πιο κατανοητή.
»»————-¤————-««
O συγγραφέας από τη Γουατεμάλα Augusto Monterroso (1921-2003) εξέδωσε το 1959 μία συλλογή διηγημάτων με τίτλο: «Πλήρη έργα (και άλλες ιστορίες)». Ανάμεσα στις υπόλοιπες υπήρχε μία με μόλις εφτά λέξεις. Αυτή επρόκειτο τα επόμενα χρόνια να επισκιάσει όχι μόνο τη συγκεκριμένη συλλογή αλλά και τον ίδιο τον συγγραφέα! Είχε τίτλο: «Ο δεινόσαυρος» (“El Dinosaurio”). Και έλεγε:
Όταν ξύπνησε, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμη εκεί.
(Cuando despertó, el dinosaurio todavía estaba allí.)
Αυτό το εξαιρετικά σύντομο κείμενο προκάλεσε σοβαρές αναταράξεις και ανακατατάξεις στην παγκόσμια λογοτεχνία! Οι συζητήσεις που προσπάθησαν να εξιχνιάσουν το μυστήριό του, από τον καιρό που παρουσιάστηκε έως τώρα, δεν μπορούν εύκολα να συνοψιστούν. Ας μελετήσουμε ωστόσο μερικά από τα πολυάριθμα ζητήματα που απασχόλησαν τους αναγνώστες.
Ξεκινούμε φυσικά από την αρχή. Υπάρχει ένα «άτακτο» κόμμα μετά τη δεύτερη λέξη, το οποίο χωρίζει τις δύο προτάσεις μεταξύ τους. Δεν είναι διόλου τυχαία η ύπαρξή του. Βρίσκεται εκεί για να μας βασανίσει. Κυρίως γι’ αυτό. Αν αφαιρέσουμε αυτό το κακό κόμμα, έχουμε μπροστά μας κάτι σαν τον αρχαίο χρησμό «ἥξεις, ἀφήξεις…», όπου ανάλογα με τη θέση του σημείου στίξης άλλαζε και το νόημα. Επειδή όμως ο Monterroso δεν ήταν η Πυθία, όφειλε σύμφωνα με τους κανόνες της Γραμματικής να βάλει ένα κόμμα. Ωστόσο φρόντισε την ίδια στιγμή να ετοιμάσει για χάρη μας και μια ανίκητη παγίδα…
Με μια πρώτη ματιά διαπιστώνουμε πως το κόμμα αποκλείει το ενδεχόμενο το υποκείμενο του ρήματος «ξύπνησε» να είναι «ο δεινόσαυρος». Με μια δεύτερη ματιά διαπιστώνουμε πως δεν το αποκλείει διόλου… Τι θα κάνουμε; Πώς θα αποδράσουμε από έναν λαβύρινθο, στου οποίου ήδη το ξεκίνημα φρόντισε ο σαδιστής αρχιτέκτονάς του να τοποθετήσει δύο εισόδους; Τέλος πάντων, εμείς ας ακολουθήσουμε την πρώτη, που μοιάζει πιο οικεία στη λογική μας. Εφόσον έχουμε αποκλείσει λοιπόν το ενδεχόμενο να είναι ο δεινόσαυρος αυτός που ξύπνησε, τότε ποιος τέλος πάντων είναι; Οι αγγλικές μεταφράσεις γράφουν συνήθως: “When he awoke…”. Όμως το “he” δεν αποτελεί ορθή απόδοση του κειμένου. Στην ισπανική γλώσσα, όπως και στην ελληνική, το υποκείμενο δεν περιλαμβάνεται στην κλίση του ρήματος, οπότε δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν ξύπνησε «αυτός», «αυτή» ή «αυτό». Ερώτηση τρόμου: Δηλαδή υπάρχει η έστω απειροελάχιστη πιθανότητα εκείνος που ξύπνησε να μην ήταν άνθρωπος αλλά ένα… «αυτό»; «Ναι!» βροντοφωνάζουν αρκετοί εκστασιασμένοι οπαδοί των λογοτεχνικών γρίφων.
Οι ερμηνείες που δόθηκαν για τα νοήματα που κρύβονται στον «Δεινόσαυρο» είναι απλώς κάπως λιγότερες από τα άστρα του ουρανού. Υπήρξαν φιλοσοφικές προσεγγίσεις, πολιτικές, ιστορικές, ψυχολογικές, μεταφυσικές∙ υπονοήθηκαν πραγματικά ή φανταστικά γεγονότα∙ παρατέθηκαν προχωρημένες λογοτεχνικές θεωρίες, τόσο περίπλοκες, ώστε ξεφεύγουν από την κατανόηση του αμύητου αναγνώστη∙ και αναζητήθηκαν φυσικά οι πολιτικές πεποιθήσεις και τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα.
Ο ίδιος πάντως, πράττοντας σοφά, απέφυγε κάθε φορά που ερωτήθηκε να δώσει μια ξεκάθαρη απάντηση. Ποιος ξέρει, διότι ίσως και να μην είχε… Ίσως ο άνθρωπος να έγραψε απλά, να, κάτι. Όμως τα πλήθη των αναγνωστών και λογοτεχνών δεν υποφέρουν να παραδεχθούν ένα τέτοιο ανατριχιαστικό ενδεχόμενο. Είναι πεπεισμένοι πως πρόκειται για μια εκτυφλωτική ακτίνα ενός ιδιοφυούς μυαλού. Κι εμείς φυσικά, μαζί τους. Αλλιώς δε θα βρισκόμασταν τώρα εδώ.
Γι’ αυτό, τολμούμε ξανά και ξανά να προσεγγίσουμε το ζοφερό μονοπάτι, που οι διεκδικητές του θρόνου δεν κατάφεραν ποτέ να διασχίσουν, επειδή στα βασανιστικά ερωτήματα τούτης της Σφίγγας κανείς καινούργιος Οιδίποδας δε βρήκε τις τελειωτικές απαντήσεις:
Ποιος, ή τι, ήταν αυτός που ξύπνησε; Γιατί -αυτός/αυτή/αυτό- ξύπνησε και γιατί πιο πριν κοιμόταν; Επρόκειτο για έναν ύπνο ή για μια απουσία; Συνέβη εδώ ή εκεί; Σε έναν χώρο ή σε έναν χρόνο; Διότι πουθενά δε φαίνεται τι είδους είναι το μέρος όπου ξύπνησε. Ούτε φυσικά προσφέρεται πουθενά έστω μια αμυδρή ένδειξη για το τι πιθανόν είναι ο «δεινόσαυρος». Ένας άραγε πραγματικός δεινόσαυρος της Ιουρασικής περιόδου; Ή μήπως κάτι συμβολικό; Ένας άνθρωπος; Ένα αντικείμενο; Ένα γεγονός; Μια έννοια; Και τέλος πάντων, ό,τι κι αν τελικά είναι ή συμβολίζει ο δεινόσαυρος, γιατί βρισκόταν ακόμη εκεί; Τι θα συνέβαινε άραγε στη συνέχεια; Τι είχε συμβεί πιο πριν; Είχαν αυτά τα δύο όντα, εκείνος που ξύπνησε κι εκείνος που ήταν ακόμη εκεί, συναντηθεί επανειλημμένα ή συγκατοικήσει επί χρόνια αμέτρητα; Είχαν κοιμηθεί στον ίδιο χώρο (ή χρόνο ή σύμπαν), είχαν ξυπνήσει, είχαν ελπίσει, κι όμως οι ελπίδες τους, έπειτα από τόσες επαναλήψεις, είχαν και πάλι διαψευστεί; Απεικονίζει μήπως το διήγημα αυτό τη μάταιη προσπάθεια του ανθρώπου να απελευθερωθεί από μια σκοτεινή κατάσταση (ή διάσταση), στην οποία αενάως επανέρχεται; Ο μύθος του Σίσυφου σε μια μοντέρνα εκδοχή; Κι από την άλλη, μήπως τελικά ο δεινόσαυρος δεν αποδεικνύεται και τόσο τρομακτικός όσο εκ πρώτης όψεως νομίζουμε, μια και βρίσκεται πλάι στον ανώνυμο -και απρόσωπο- πρωταγωνιστή, χωρίς παρ’ όλα αυτά να τον (έχει πιο πριν ή τώρα) κατασπαράξει; Πόσον καιρό ακόμη πρόκειται οι δυο τους να συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο; Και η πιο τολμηρή από όλες τις υποθέσεις: Μήπως ο πρωταγωνιστής και ο δεινόσαυρος είναι τελικά το ΙΔΙΟ πρόσωπο;…
Έπειτα από όσα αναφέρθηκαν, δε θα ακουστεί νομίζω και τόσο απίστευτη η είδηση πως για την ανάλυση αυτών των εφτά λέξεων εκπονήθηκε κάποτε μια διδακτορική διατριβή έκτασης 135 σελίδων! (Και δεν ήταν η μόνη…) Ένα άλλο ενδιαφέρον, και αστείο, περιστατικό συνέβη κατά τη διάρκεια μιας διάλεξης που έδωσε ο συγγραφέας στη Βαρκελώνη. Μια γυναίκα που παρακολουθούσε την ομιλία του παρενέβη και είπε: «Κύριε Monterroso, αυτόν τον καιρό διαβάζω την ιστορία σας με τον δεινόσαυρο». Εκείνος τότε ρώτησε τη γυναίκα αν της άρεσε, για να πάρει την απάντηση: «Δεν ξέρω. Έχω διαβάσει μόνο τη μισή»…
Δημιουργήθηκε μάλιστα από κάποιους συγγραφείς μια σειρά από σχετικά νανο-διηγήματα, που σατιρίζουν ή σχολιάζουν όλον αυτόν τον φιλοσοφικο-λογοτεχνικό πυρετό:
José Luis Zárate (1966-):
Όταν (αυτός/αυτή/αυτό) ξύπνησε, αυτοί ακόμη γράφανε για τον δεινόσαυρο.
Héctor Ranea (1950-):
Όταν ο Monterroso πέθανε, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμη εκεί.
Και ένα άλλο:
Όταν ξύπνησε με λιγότερο αλκοόλ στο αίμα του, ο δεινόσαυρος ήταν ακόμη εκεί.
(Δική μου παρατήρηση: Διότι όλα τα κακά που μας βρίσκουν δεν οφείλονται στη μέθη…)
Κι ακόμη ένα:
Όταν ο δεινόσαυρος ξύπνησε, (αυτός/αυτή/αυτό) ήταν ακόμη εκεί.
Κατά τη γνώμη μου, η τελευταία αποτελεί και την πιο εφιαλτική εκδοχή. Για τον φτωχό τον δεινόσαυρο εννοώ…
[Διαβάστε εδώ το Μέρος Γ΄]
[Διαβάστε εδώ το Μέρος Α΄]
[Η γελοιογραφία προέρχεται από την ιστοσελίδα:
https://criticaenvozactiva.wordpress.com/2015/10/20/microcuentos/ ]