Αναφερθήκαμε ως εδώ σε υπέρμικρα διηγήματα. Υπάρχει άραγε κάτι μικρότερο και από αυτό; Η απάντηση είναι καταφατική, αλλά ξεφεύγει από τον κόσμο τούτο… Στην παγκόσμια λογοτεχνία, όχι σπάνια, συναντούμε κείμενα που ασχολούνται -έως το σημείο της εμμονής κάποια από αυτά- με μία λέξη. Κάποτε και με ένα μόνο γράμμα…
Διάσημο και ξεχωριστό ανάμεσα στα κείμενα του αρχαίου ιστορικού Πλούταρχου (45-120μ.Χ.) είναι το «Περὶ τοῦ Έψιλον τοῦ ἐν Δελφοῖς». Πρόκειται για μια φιλοσοφική-θεολογική πραγματεία, όπου διάφοροι σοφοί παρουσιάζουν την άποψή τους για το σύμβολο «Ε» (ή «Ει»), που κοσμούσε τον ναό του θεού Απόλλωνα στους Δελφούς. Αφού παρατεθούν όλων των ειδών οι ερμηνείες για το τι μπορεί άραγε να σημαίνει αυτό το μυστηριώδες γράμμα, στο τέλος ο ίδιος ο Πλούταρχος (για την ακρίβεια το συγγραφικό alter ego του) παρουσιάζει την τελική και πιστεύω πιο σοφή άποψη από όλες – η οποία, όπως σχολίασαν κάποιοι, είναι φανερά επηρεασμένη από την εβραιο-χριστιανική θεολογία.
Ο Jorge Luis Borges (1899-1986), κορυφαίος Αργεντινέζος λογοτέχνης, στο διήγημά του «Ουντρ» (“Undr”), που κινείται στον χώρο του φανταστικού, αναφέρεται σε έναν θρυλικό λαό, του οποίου όλη η ποίηση περιορίζεται σε μία και μόνον λέξη. Είναι η Λέξη. Ενυπάρχει στα παράξενα αντικείμενα του λαού αυτού, στα σχήματα, στη μουσική του (η οποία είναι μονότονη κι όμως περιέχει άπειρες παραλλαγές), βρίσκεται στις ομιλίες, στα σύμβολα, στα βλέμματα, είναι κρυμμένη από όλα τα μάτια και ταυτόχρονα εδώ μπροστά μας. Ελάχιστοι γνωρίζουν αυτήν την υπερ-λέξη. Όμως δεν τους επιτρέπεται, αλλά και ούτε μπορούν, να τη διδάξουν. Πρόκειται για ένα θαύμα, που περικλείει θαύματα. Η Λέξη δεν είναι ο Θεός∙ ωστόσο κανείς τείνει, κατά τη διάρκεια του ατέρμονου ταξιδιού της ανώφελης αναζήτησής της, να νομίσει πως είναι. Κι όταν την ανακαλύψει… Δε βρίσκει τότε έναν Παράδεισο, όπως ίσως περίμενε, αλλά μάλλον μια στιγμιαία ενθύμηση ολόκληρης της δικής του ζωής, με τα φώτα, τα σκοτάδια – και το επικείμενο τέλος της…
Σε ένα άλλο του κείμενο, που ανήκει στην ίδια συλλογή με τίτλο «Το Βιβλίο της Άμμου», στο εξαιρετικό κατά τη γνώμη μου διήγημα «Ο καθρέφτης και το προσωπείο» (“El espejo y la máscara”), ο ίδιος συγγραφέας διηγείται, με υπόβαθρο ένα πραγματικό ιστορικό γεγονός (μάχη του Clontarf, 23 Απριλίου 1014), την προσπάθεια ενός βάρδου να ευχαριστήσει τον παράξενο βασιλιά της Ιρλανδίας. Ο βασιλιάς τού προσφέρει ένα ολόκληρο έτος, χρόνος παραπάνω από αρκετός, ώστε να συνθέσει κάτι ανεπανάληπτο, αντάξιο της νίκης που προηγήθηκε. Κι έτσι, ξεκινά η ασύλληπτη ανάμεσα στους καλλιτέχνες πορεία του ποιητή προς τη «Μοναδικότητα».
(Η λέξη δεν περιέχεται στο διήγημα. Δανείστηκα τον όρο -“Singularity”- από την αστροφυσική: Πρόκειται για την υπέρπυκνη, αδιανόητα μικρή και βαρυτικά άπειρη «στιγμή» στο κέντρο μιας μαύρης τρύπας, όπου δεν ισχύουν πλέον οι νόμοι του σύμπαντος, ούτε ορίζεται ο χώρος ή ο χρόνος. – Μια εικόνα του Θεού;)
Από μία υπέροχη λοιπόν αρχική, εκτενή, «κανονική» ποιητική σύνθεση, που ικανοποίησε όλους, ευγενείς, διανοούμενους και λαό, ο καλλιτέχνης μεταβαίνει, έπειτα από διορία ακόμη ενός έτους, αυτή τη φορά σε ένα κείμενο σαφώς μικρότερο από το πρώτο, εντελώς παράδοξο, και θα έλεγε κανείς έξω από κάθε λογοτεχνία και μορφή γλώσσας. Οι πάντες απομένουν θαμπωμένοι! Αλλά ο βασιλιάς επιμένει με μια νέα πρόταση: Για χάρη της «αδιαμφισβήτητης Τριάδας» οφείλει να υπάρξει και μια τρίτη, τελική, προσπάθεια.
Ένα ακόμη έτος λοιπόν.
Αυτή τη φορά ο καλλιτέχνης παρουσιάζεται δίχως χειρόγραφο, αλλοιωμένος ολότελα, με μια όψη πέρα από τα πάντα. Κάτι μεγαλειώδες -ή ίσως καταστροφικό- πλησιάζει… Όλοι διώχνονται έξω από την αίθουσα του θρόνου. Μένει αυτός και ο βασιλιάς. Και τότε απαγγέλλει, ψιθυριστά, έναν και μόνο στίχο. Μια σειρά λέξεων ασύλληπτης ενέργειας, άγνωστης προέλευσης! Όποιος ακούσει αυτές τις λέξεις έχει διαπράξει την ασυγχώρητη αμαρτία πως γνώρισε την Ομορφιά, την απαγορευμένη στους ανθρώπους. Όποιος -μόνο τυχαία- εισέλθει σε τούτο το μυστήριο… οφείλει να πεθάνει!
Τα κείμενα που μόλις αναφέρθηκαν, και άλλα με όμοιο σκοπό και περιεχόμενο, παραπέμπουν σαφώς είτε σε θεολογικά γραπτά -το όνομα του Θεού, το άγνωστο, που περιέχει μέσα του το παν- (αν και το παν βέβαια δεν περιέχεται στο όνομα αλλά στον ίδιο τον Θεό), είτε σε πρακτικές αποκρυφισμού, μαγείας ή ανατολικών θρησκειών. Και δεν είναι παράδοξο αυτό που λέμε. Διότι το ανείπωτα μικρό, που είναι ωστόσο απείρως μέγα, αποτελεί αγαπημένο θέμα γενικά στον μυστικισμό. Μπορούμε μάλιστα να ισχυριστούμε πως και η ίδια η επιθυμία για εξεζητημένη ανάλυση λογοτεχνικών έργων (στην οποία ήδη παρασυρθήκαμε με πολλή ευχαρίστηση σε τούτο το άρθρο) καθώς και η επιθυμία για απόκρυψη ασυνήθιστα πολλών νοημάτων μέσα σε κείμενα μεγέθους σταγόνας, ίσως εξυπηρετεί κατά βάθος την ανάγκη του ανθρώπου για μυστήριο (το Μέγα Μυστήριο) και απεραντοσύνη. Αλλά πήραμε λάθος δρόμο: Αυτή η υπέρπυκνη τελειότητα δε θα ανευρεθεί σε τούτο τον δρόμο – σε τούτο τον κόσμο…
»»————-¤————-««
Θα συμφωνήσουν οι αναγνώστες ωστόσο, πως μία μόνο λέξη, όσο καλοπροαίρετοι μελετητές και αν είμαστε, δεν μπορεί να θεωρηθεί ή να υποκρύπτει κάποια ιστορία με τα συγκεκριμένα συγγραφικά χαρακτηριστικά που έχουμε ορίσει πιο πάνω ως απαιτούμενα. Κι ούτε υποσχεθήκαμε να μελετήσουμε εδώ τα κείμενα που μελετούν άλλα κείμενα – μάλλον ξεστρατίσαμε μπορώ να πω… Γι’ αυτό ας επανέλθουμε στο σύμπαν των νανο-διηγημάτων, προσφέροντας λίγα ακόμη παραδείγματα:
Του Χιλιανού συγγραφέα, ποιητή, δοκιμιογράφου και κινηματογραφικού παραγωγού Alejandro Jodorowsky (1929-) :
Μετά τον πόλεμο
Το τελευταίο ανθρώπινο ον έριξε την τελευταία πέτρα της γης πάνω στον τελευταίο νεκρό. Την ίδια εκείνη στιγμή κατάλαβε πως ήταν αθάνατος, γιατί ο θάνατος υπάρχει μονάχα στο βλέμμα του άλλου.
Είναι πολύ ενδιαφέρον εδώ πώς ο συγγραφέας βάζει από το ξεκίνημα τρικλοποδιά στον αναγνώστη, την ίδια ώρα που τον καλεί να συμπορευτεί μαζί του συζητώντας για μεγάλα ζητήματα: Τι είναι ο θάνατος άραγε και ποια η αθανασία; – στην έσχατη ουσία τους. Πώς ορίζεται το έγκλημα και πώς η αρετή; Ποιοι -ή μάλλον πότε- είναι τα ανθρώπινα υποκείμενα «άλλοι» και ποιοι/πότε, «εμείς»; Γιατί χρησιμοποιεί τον παράξενο όρο «ανθρώπινο ον» και όχι απλά «άνθρωπος;». Και το πιο απροσδόκητο από όλα: Το τελευταίο ανθρώπινο ον άραγε σε ΠΟΙΟΥ το κεφάλι έριξε την πέτρα;…
Εδώ θα επαναλάβουμε, έως ότου το καταστήσουμε απόλυτα σαφές, πως το νανο-διήγημα δεν είναι ένα Χαϊκού. Ούτε οποιαδήποτε άλλη μορφή ποίησης. Δεν είναι κάποιο ρητό ή απόφθεγμα. Ούτε μια φιλοσοφική παρατήρηση. Και σίγουρα δεν πρόκειται για σκόρπια λόγια στο χαρτί. Πρόκειται για μια ΙΣΤΟΡΙΑ. Ή έστω το δακτυλικό αποτύπωμα μιας ιστορίας, που δε χώρεσε να γραφτεί. Ο Monterroso έλεγε αστειευόμενος (δεν αποκλείεται και στα σοβαρά) πως τα δικά του μικροσκοπικά κείμενα είναι η περίληψη ενός μυθιστορήματος… Ωστόσο, αντίστροφα πηγαίνοντας, δεν αποκλείεται διόλου ένα Χαϊκού, ένα απόφθεγμα, μια φιλοσοφική ρήση, ή και τυχαίες, συνειρμικές λέξεις στο χαρτί, να αποτελέσουν ένα λαμπρό κείμενο μικρομυθοπλασίας. Εφόσον φυσικά περιέχουν, δηλαδή υπαινίσσονται, μια ιστορία. Εγώ θα πρόσθετα: Και εφόσον μπορούν να δημιουργήσουν ένα σύμπαν από άπειρα ενδεχόμενα.
Ιδού ένα άλλο κείμενο του Jodorowsky, με τρομερό πεδίο για συζήτηση, που φέρει λογοτεχνικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα, την ίδια ώρα που αποτελεί μια ολοκληρωμένη ιστορία με αρχή, μέση και τέλος.
Το θήραμα
Αδιάκοπα παραπονιόταν, επειδή τα ίχνη των ποδιών του τον ακολουθούσαν. Αντί να παραμείνει ακίνητος, αυτός συνέχισε να δραπετεύει, ώσπου πέθανε από εξάντληση.
Επειδή είναι ανάγκη να προχωρήσουμε (μήπως για να δραπετεύσουμε από τα ίχνη των δικών μας ποδιών;) αφήνουμε την ανάλυση αυτού του εκτυφλωτικού κειμένου στον αναγνώστη.
Υπάρχουν ωστόσο αρκετές φορές που η ερμηνεία ενός μικρο-διηγήματος είναι σχετικά εύκολη. Βέβαια, αυτό δε σημαίνει πως την ίδια στιγμή δεν κρύβεται μέσα εκεί βάθος νοημάτων.
Του Γερμανού θεατρικού συγγραφέα Wolfgang Borchert (1921-1947):
Ιστορία του αναγνωστικού
Όταν τελείωσε ο πόλεμος, ο στρατιώτης επέστρεψε στο σπίτι του. Δεν είχε όμως ψωμί. Τότε είδε κάποιον που είχε ψωμί. Και τον σκοτώνει.
– Μα δεν επιτρέπεται να σκοτώνεις! του είπε ο δικαστής.
– Γιατί δεν επιτρέπεται; ρώτησε ο στρατιώτης.
Προσέξτε στο παραπάνω διήγημα πώς ολόκληρες κοσμοθεωρίες, καθώς και η ιστορία του εικοστού αιώνα αλλά και των προηγούμενων γενικά (διότι η ιστορία δυστυχώς επαναλαμβάνεται), επίσης η ηθική, η φιλοσοφία, οι θρησκείες, αλλά και η πιθανόν πολύωρη ακροαματική διαδικασία στο δικαστήριο, αποδόθηκαν και συζητήθηκαν και «τελεσιδίκησαν» σε μόνο δύο σειρές…
Για να μη δοθεί παρ’ όλα αυτά η εντύπωση πως τα μικροσκοπικά διηγήματα οφείλουν να λειτουργούν σαν μαύρες τρύπες του διαστήματος, με υπέρπυκνο νοηματικό πυρήνα, γεμάτο απόκρυφους συμβολισμούς που θα ζήλευαν και οι αρχαίοι σοφοί, ας δώσουμε κάτι άλλο, ξανά του Monterroso, πιο ξεκάθαρα κωμικό αυτή τη φορά και με λιγότερο πεδίο εμβάθυνσης σε σχέση με τον Δεινόσαυρο. Τίτλος του:
Ο κεραυνός που έπεσε δυο φορές στο ίδιο μέρος
Ήταν μια φορά ένας Κεραυνός που έπεσε δυο φορές στο ίδιο μέρος. Αλλά βρήκε πως ήδη από την πρώτη είχε κάνει αρκετό κακό, που πια δεν ήταν ανάγκη, και εθλίβη πολύ.
Προσέξτε ότι ο τίτλος μόνο, ως προς την έκταση, είναι το ένα τρίτο αυτού, του κατά άλλα «μυθιστορήματος»…
[Διαβάστε εδώ το Μέρος Δ΄]
[Διαβάστε εδώ το Μέρος Β΄]
[Η φωτογραφία, από Pascal Meier]